Cù Tuấn, dịch
Nhưng các lực lượng vũ trang của Ukraine không cần sự chuẩn bị đặc biệt để bảo vệ sân bay Kyiv nơi các máy bay Nga đang hướng tới. Bộ máy kháng chiến của Ukraine đã hoạt động và Zelensky không phải là người cầm lái. Ông đã mất nhiều tháng để thuyết phục người dân rằng không có nguy cơ xảy ra một cuộc xâm lược toàn diện, ngay cả khi các cơ quan tình báo Mỹ cảnh báo rằng nó sắp xảy ra. Khi cuộc chiến bắt đầu, ông cho phép các tướng lĩnh của mình tự do lãnh đạo trên chiến trường và thay vào đó tập trung vào khía cạnh của cuộc chiến mà ông có thể đạt được hiệu quả cao nhất: đó là thuyết phục thế giới rằng Ukraine phải giành chiến thắng bằng bất cứ giá nào. “Hãy chứng minh rằng các bạn ủng hộ chúng tôi,” ông nói trong một bài phát biểu trước Nghị viện Châu Âu trong tuần đầu tiên của cuộc xâm lược. “Hãy chứng minh rằng bạn sẽ không bỏ rơi chúng tôi. Hãy chứng minh rằng các bạn thực sự là người châu Âu, và sự sống sẽ chiến thắng cái chết, ánh sáng sẽ chiến thắng bóng tối”.Từ quảng trường trung tâm thành phố Kherson, đoàn xe của Tổng thống đi ra khỏi thành phố, dừng lại dọc đường để vinh danh và ghi nhận những con người đã bảo vệ nó. Đầu tiên là buổi lễ trao huân chương cho vài chục binh sĩ, trong đó có ít nhất một người lính Mỹ tình nguyện tham gia giải phóng thành phố. Một buổi lễ khác diễn ra tại một nhà kho được chuyển đổi thành trung tâm viện trợ nhân đạo, chất đống những hộp cá đóng hộp, giấy vệ sinh, dầu thực vật và mì spaghetti. Các công nhân làm việc của họ trong khi Zelensky nhìn xung quanh. Một người đàn ông điều khiển xe nâng có vẻ khó chịu khi đoàn tùy tùng của tổng thống cản đường, và chiếc xe phát ra tiếng bíp bíp lớn khi chúng tôi cố gắng di chuyển xung quanh anh ta.Tiệc chiêu đãi không hoành tráng lắm được tổ chức ở điểm dừng cuối cùng trong chương trình nghị sự, một cuộc họp với ban chỉ huy quân sự trong hầm chống bom của họ. Căn hầm được giấu bên dưới một cỗ máy cũ, có thể vào được qua một cánh cửa kim loại nặng. Một hành lang tối đưa chúng tôi đến một không gian dày đặc những chiếc giường tầng của binh lính và sĩ quan. Một trong số các sĩ quan này tiếp tục chợp mắt trong hầu hết chuyến thăm của chúng tôi, sau đó ngồi dậy trên giường, kéo đồng phục ra ngoài chiếc quần dài và quay lại làm việc. Không ai đứng nghiêm hoặc chào vị tổng tư lệnh đến thăm. Trong phòng ăn chung, bữa trưa được phục vụ trong bát nhựa và cốc giấy: cơm với ragu, súp xúc xích với bánh mì cũ. Kherson vẫn là một thành phố đang có chiến tranh. Sáng hôm đó, người Ukraine đã phát hiện ra một máy bay không người lái giám sát của Nga bay lơ lửng trên đầu Tổng thống. Nó đang theo dõi Zelensky, và an ninh Ukraine đang theo dõi nó. Các cơ quan an ninh Ukraine đang tích cực săn lùng các đặc vụ Nga. “Họ sống ngay giữa chúng tôi,” Zelensky nói với tôi. “Trong các căn hộ, tầng hầm, giữa dân thường, và chúng tôi phải tóm được chúng, bởi vì đó là một rủi ro lớn.”Sau bữa ăn, Zelensky đi sang phía bên kia của boongke, nơi các sĩ quan chuẩn bị cho một cuộc họp giao ban quân sự. Mọi người được yêu cầu để lại điện thoại của họ ở cửa phòng họp. Bên trong một bản đồ chiến đấu treo trên tường, cho thấy quân Nga xâm lược đã bố trí quân như thế nào sau hai chướng ngại vật nguy hiểm mà giờ đây chúng định dùng làm lá chắn. Để tiến lên từ phía tây, quân Ukraine cần phải vượt qua Dnipro dưới làn đạn pháo và súng máy có thể xảy ra. Để tiến lên từ phía bắc, họ sẽ tiến vào nhà máy điện hạt nhân lớn nhất của Ukraine, mà người Nga đã chiếm đóng vào đầu tháng Ba. Các lò phản ứng của nhà máy này hiện đang ở tuyến đầu và Zelensky hiểu rằng việc đẩy mạnh chiến đấu xung quanh khu vực đó sẽ có nguy cơ gây ra thảm họa. Ông phải cân nhắc xem người Nga, khi rút lui, có thể làm gì với những lò phản ứng đó.Những câu hỏi như vậy không còn xa lạ với Zelensky. Ông đã trăn trở với chúng trong nhiều tháng, phát triển các cách để sắp xếp suy nghĩ của mình xung quanh những tình huống khó xử mà có thể đã từng khiến ông phải choáng ngợp. Một trong những cố vấn quân sự của ông, Oleksiy Arestovych, nói với tôi: “Zelensky từng có phẩm chất nhẹ nhàng. Động tác nhanh, quyết định nhanh, nói nhiều, hay pha trò. Bây giờ bạn thấy một người đàn ông đã dày dạn hơn,” anh nói, nheo mắt và đẩy vai về phía trước để bắt chước. “Ông ấy đã đánh mất phẩm chất diễn viên đó, và đã trở thành một ông chủ.”Khi nói đến các quyết định trên chiến trường, Zelensky thường tập trung vào tính mạng con người – bao nhiêu người sẽ thiệt mạng nếu chúng ta đi theo con đường này? “Lẽ ra chúng tôi có thể tiến vào Kherson sớm hơn, với quân số lớn hơn. Nhưng chúng tôi hiểu có bao nhiêu người sẽ phải ngã xuống,” ông nói. “Đó là lý do tại sao một chiến thuật khác đã được chọn, và tạ ơn Chúa là nó đã thành công. Tôi không nghĩ đó là một động thái thiên tài nào đó từ phía chúng tôi. Đó là lý trí đã chiến thắng, trí tuệ đã chiến thắng tốc độ và tham vọng.”Mặt trời đã gần lặn khi chúng tôi quay lại đoàn tàu. Đầu máy của nó nghỉ ngơi cách đó một khoảng cách so với nhà ga gần nhất. Vào những ngày bình thường — nếu bất kỳ ngày chiến tranh nào cũng có thể được coi là bình thường — Zelensky và các nhân viên của ông luôn phải vội vàng. Họ trao đổi với nhau một loạt thông tin, báo cáo tình hình và các cuộc họp giao ban quân sự, nhảy từ mục này sang mục khác trong chương trình nghị sự. Các thói quen này trở nên chậm lại khi họ di chuyển trên tàu. Con tàu cố tình bò với tốc độ khá chậm. Trong trường hợp tên lửa tấn công vào một trong các toa xe, những toa khác sẽ chịu ít thiệt hại hơn ở tốc độ đó và nhiều hành khách sẽ có khả năng sống sót hơn. Denys Monastyrsky, Bộ trưởng Bộ Nội vụ, người đã tháp tùng Tổng thống trong một số chuyến công du, cho biết: “Điều đó cho chúng tôi cơ hội để nói chuyện một cách rất thư thái. Chúng tôi nói về những lo lắng riêng tư, gia đình, con cái của chúng tôi.”
Trong phần lớn thời gian của năm nay, Zelensky sống xa vợ và hai con của họ. Lý do chính là an ninh; sự hiện diện của Zelensky sẽ khiến vợ con ông gặp rủi ro cao hơn. Nhưng Zelensky cũng cảm thấy sẽ là sai lầm nếu tiếp tục thói quen sống cùng gia đình trong khi rất nhiều gia đình Ukraine vẫn bị chia cắt bởi chiến tranh. Hàng triệu người tị nạn từ Ukraine đang sống ở nước ngoài, chủ yếu là phụ nữ và trẻ em, trong khi nam giới trong độ tuổi chiến đấu bị cấm rời khỏi Ukraine nếu không có sự cho phép đặc biệt, vốn không được cấp dễ dàng theo các điều khoản của thiết quân luật.
Tuy nhiên, Zelensky gặp gia đình mình thường xuyên hơn nhiều so với những tuần đầu tiên của cuộc chiến. Trong một chuyến thăm gần đây, cậu con trai 9 tuổi Kyrylo của ông đã khiến cha ngạc nhiên về kiến thức chuyên môn của mình về các vấn đề quân sự. Zelensky có vẻ tự hào về sở thích mới của cậu con. “Thằng bé đã nghiên cứu tất cả. Nó tự tra cứu mọi thứ trên mạng. Nó đã nói chuyện với các vệ sĩ của tôi”, Tổng thống nói. “Nó giờ là người hâm mộ các lực lượng vũ trang của chúng tôi, quân đội của chúng tôi và thằng bé giờ có hiểu biết rất sâu nhiệm vụ của chúng tôi là gì, chúng tôi đang giải phóng những gì, chúng tôi có vũ khí gì và chúng tôi đang thiếu những gì”.
Khi đoàn tàu bắt đầu quay trở lại Kyiv, Zelensky đề nghị tôi đi cùng ông đến toa riêng của ông. Những tấm mành đã được đóng lại. Một chiếc ghế sofa hẹp dựa vào một bức tường, và một đống tài liệu để chật kín trên một cái bàn hội nghị. Đây sẽ là cuộc phỏng vấn thứ năm của chúng tôi kể từ khi Zelensky quyết định tranh cử Tổng thống vào năm 2019 và tác động của quyết định đó đã in hằn trên nét mặt của ông. Khuôn mặt của Zelensky bây giờ có vẻ mệt mỏi, với sự mệt mỏi và những vệt bầm quanh mắt.
Ngồi đối diện với tôi, Zelensky gọi cà phê, cầm một cuốn sách bìa mềm lên và xem qua. Cuốn sách này kể về cuộc đời của Hitler và Stalin trong Thế chiến thứ hai, một nghiên cứu so sánh về hai bạo chúa đã hành hạ Ukraine nhiều nhất. Zelensky chưa có thời gian để đọc nó, nhưng những tác phẩm lịch sử và tiểu sử như vậy từ lâu đã trở thành những người bạn đồng hành của ông. Trước khi quyết định tranh cử Tổng thống, Zelensky đã đọc ngấu nghiến một cuốn sách về Lý Quang Diệu, người sáng lập Singapore, người mà cuộc chiến chống tham nhũng mãnh liệt đã khiến ông nổi tiếng và được kính trọng ở Ukraine. Zelensky đã bị các nhà phê bình cáo buộc thể hiện một số khuynh hướng độc đoán tương tự, tước bỏ quyền lực của các nhà tài phiệt và tìm cách bỏ tù các đối thủ chính trị mà ông cho là phản quốc.
Kể từ khi nhậm chức, Zelensky đã đọc về Winston Churchill, nhân vật lịch sử mà ông thường được so sánh trong những tháng gần đây. Tuy nhiên, ông từ chối lời gợi ý rằng họ có điểm chung. “Mọi người nói những điều khác nhau về ông ấy”, Zelensky nhận xét một cách khô khan, nói rõ rằng ông không ngưỡng mộ thành tích của Churchill với tư cách là một kẻ theo chủ nghĩa đế quốc. Tổng thống Ukraine muốn được kết giao với những nhân vật khác trong thời đại Churchill, như tác giả George Orwell, hoặc với một diễn viên hài vĩ đại đã châm biếm Hitler giữa thời điểm Holocaust. “Tôi đã nêu gương của Charlie Chaplin”, Zelensky nói với tôi trên tàu, “về cách ông ấy sử dụng vũ khí thông tin trong Thế chiến thứ hai để chiến đấu chống lại chủ nghĩa phát xít. Bạn thấy đấy, có những nghệ sĩ đã giúp ích cho xã hội, bởi vì họ có rất nhiều người ngưỡng mộ, và ảnh hưởng của họ thường mạnh hơn cả pháo binh”.
Khi đoàn tàu di chuyển ra khỏi khu vực chiến trường và tăng tốc một chút, tôi thấy rõ ràng là Zelensky tìm kiếm nhiều thứ hơn là những chiến thắng trên chiến trường. Điều mà ông ấy muốn đạt được trong nhiệm kỳ của mình là phá vỡ chu kỳ áp bức và bi kịch mà Ukraine đã mắc kẹt qua nhiều thế hệ. Trong thời thơ ấu của mình, bà của Zelensky đã kể về thời điểm những người lính Liên Xô đến tịch thu lương thực được trồng ở Ukraine, thời điểm những vụ thu hoạch ngũ cốc và lúa mì khổng lồ của nước này đều bị cướp đi bằng súng. Đó là một phần trong nỗ lực của Điện Kremlin, vào đầu những năm 1930, nhằm tái thiết xã hội Xô viết, và nó đã dẫn đến nạn đói thảm khốc được gọi là Holodomor—“khủng bố bằng nạn đói”—khiến ít nhất 3 triệu người ở Ukraine thiệt mạng.
Chủ đề này là điều cấm kỵ ở các trường học ở Liên Xô, bao gồm cả những trường mà cả hai bà của Zelensky đều làm giáo viên. Một người dạy bằng tiếng Ukraine; người kia dạy bằng tiếng Nga. Nhưng họ sẽ đề cập đến lịch sử nạn đói trong các cuộc trò chuyện ở nhà riêng. Ông nói: “Các bà của tôi đã nói rất kỹ về điều đó, rằng đã có thời kỳ mà nhà nước lấy đi mọi thứ, gồm tất cả lương thực”. Việc những chính sách này dẫn đến cái chết của hàng triệu người chỉ được thừa nhận rộng rãi trên khắp Ukraine vào những năm 1990, khi Zelensky còn học trung học. Ông nói: “Chúng tôi tìm thấy những thông tin này khi internet xuất hiện. Thế giới trở nên rộng lớn hơn, và chúng tôi bắt đầu học hỏi”.
Chủ đề về Holocaust đã được thảo luận cởi mở và thường xuyên hơn nhiều tại nhà của Zelensky. Cha mẹ của ông đều là người Do Thái. Phần lớn gia đình họ ngoại của Zelensky đã sống sót sau chiến tranh vì một số người trong số họ đã được sơ tán bằng tàu hỏa đến Uzbekistan khi Đức bắt đầu chiếm đóng Ukraine. Nhiều người thân họ nội của Zelensky đã bị Đức quốc xã sát hại. Ông nội của Zelensky, một lính pháo binh trong quân đội Liên Xô, đã mất cha mẹ và ba anh trai của mình trong Holocaust. “Những bi kịch này nối tiếp nhau, đầu tiên là Holodomor, sau đó là Thế chiến II”, Zelensky nói. “Một cú đánh khủng khiếp nối tiếp cú đánh trước đó”.
Tôi hỏi: liệu lịch sử này theo một cách nào đó đã củng cố Ukraine như một quốc gia, góp phần vào quyết tâm chống lại cuộc chiến hiện tại với Nga hay không. Zelensky đáp trả tôi với một cái nhìn xuyên thấu. “Một số người có thể nói điều đó làm chúng tôi trở nên cứng rắn hơn. Nhưng tôi nghĩ nó đã lấy đi rất nhiều khả năng phát triển của Ukraine”, Zelensky nói. “Đó là một cú đánh nối tiếp sau một cú đánh khác, loại khó nhất. Chuyện đó đã làm chúng tôi trở nên cứng rắn ra sao? Mọi người hầu như chỉ được gọi là tồn tại. Cái đói đã đánh gục họ. Nạn đói đã đè bẹp tâm lý của người dân, và tất nhiên điều đó còn để lại dấu vết”.
Bây giờ đến lượt thế hệ của Zelensky phải đối mặt với những đòn tấn công của một kẻ ngoại xâm. Thay vì Stalin và Hitler, chính Putin đang cố gắng bẻ gãy ý chí của người Ukraine bằng cách tước đi nhiệt sưởi ấm và ánh sáng của họ, phá hủy khả năng thu hoạch lương thực cũng như khả năng suy nghĩ về nhiều thứ khác ngoài việc sống sót qua mùa đông này. Thế hệ tiếp theo của người Ukraine, giống như con trai của chính Zelensky, đang học về các vũ khí chiến tranh thay vì lên kế hoạch cho sự phát triển thịnh vượng. Đó là mô hình mà vị Tổng thống này muốn phá bỏ, vì kế hoạch của ông dựa vào nhiều thứ hơn là vũ khí.
Ông nói: “Tôi không muốn cân nhắc ai có nhiều xe tăng và quân lính hơn. Nga là một siêu cường hạt nhân. Dù cho quân Nga có bị buộc phải rút lui khỏi các thành phố của Ukraine bao nhiêu lần đi nữa, họ có thể tập hợp lại quân và tấn công trở lại”. Zelensky nói với tôi: “Chúng tôi đang đối phó với một quốc gia hùng mạnh và bệnh hoạn, không muốn để Ukraine tách ra. Họ coi nền dân chủ và tự do của Ukraine là vấn đề sống còn của chính họ”. Cách duy nhất để đánh bại một kẻ thù như vậy—không phải chỉ giành được một thỏa thuận ngừng bắn tạm thời mà còn giành chiến thắng trong cuộc chiến—là thuyết phục phần còn lại của thế giới tự do kéo Ukraine theo hướng khác, hướng tới chủ quyền, độc lập và hòa bình. Ông lập luận rằng việc mất tự do ở một quốc gia sẽ làm xói mòn tự do ở tất cả các quốc gia còn lại. “Nếu Nga nuốt chửng Ukraine chúng tôi, thì mặt trời trên bầu trời của bạn sẽ trở nên tối hơn”.
Khi chúng tôi trở lại Kiev thì đã gần nửa đêm. Xe của Tổng thống dừng lại cạnh một khoảng trống trên bức tường bê tông, phía sau là một đoàn xe khác đang đợi để đưa ông về văn phòng. Trước bình minh, Zelensky dự định có bài phát biểu trước hội nghị thượng đỉnh G-20 ở Bali, nơi cuộc chiến ở Ukraine là vấn đề nóng nhất của chương trình nghị sự. Bất chấp vai trò của Nga trong nhóm này, các phái viên của họ đã bị nhiều đồng nghiệp của họ ở Bali tẩy chay, và Bộ trưởng Ngoại giao của họ, Sergey Lavrov, đã quyết định về nước sớm. “Người Nga cần hiểu rằng”, Zelensky nói với tôi. “Họ sẽ không được tha thứ. Họ sẽ không được chấp nhận trên toàn thế giới”.
Ngay trước 3 giờ sáng, Zelensky ngồi vào Phòng Quay phim trên tầng hai của dinh thự tổng thống. Một cây đinh ba vàng, biểu tượng của Ukraine, được treo trên bức tường phía sau ông. Zelensky mặc chiếc áo phông màu xanh ô liu quen thuộc khi máy quay bật lên. Ông nói: “Xin gửi lời chào đến đa số thế giới đang ở cùng phe với chúng tôi”.
Zelensky tuyên bố, trận chiến giải phóng Kherson đã kết thúc và nó gợi nhớ đến những chiến thắng quân sự vĩ đại trong lịch sử, chẳng hạn như cuộc đổ bộ của quân Đồng minh vào Normandy vào Ngày D, mà đã lật ngược tình thế của Thế chiến II. “Đó chưa phải là điểm cuối cùng trong cuộc chiến chống lại cái ác, nhưng nó đã quyết định diễn biến tiếp theo của các sự kiện sau đó. Đó chính xác là những gì chúng tôi đang cảm thấy bây giờ. Bây giờ, Kherson đã được giải phóng”.
Nhưng tầm nhìn về chiến thắng của Zelensky giờ đây đã vượt ra ngoài việc giải phóng lãnh thổ. Trong cuộc phỏng vấn của chúng tôi trên đường trở về từ Kherson, Zelensky nhấn mạnh rằng cuộc xâm lược năm nay chỉ là nỗ lực mới nhất của Nga trong thế kỷ qua nhằm khuất phục Ukraine. Ý định của ông là biến cuộc chiến này thành cuộc chiến cuối cùng, ngay cả khi phải mất nhiều thời gian và hy sinh nhiều người hơn. Zelensky nói với tôi rằng còn quá sớm để đánh giá liệu mục tiêu đó có thể đạt được hay không. Ông nói: “Sau này chúng ta sẽ bị lịch sử phán xét. Tôi vẫn chưa hoàn thành công việc quan trọng, vĩ đại này cho đất nước chúng tôi. Vẫn chưa xong đâu”.